Davranış değiştirme pekiştireçlerle yapılır.
Pekiştireç(Uyarıcı)
Bir uyarıcıdır.Pekiştirme işleminde kullanılan uyarıcılardır.
Olumlu Pekiştireç(Olumlu Uyarıcı)
Organizmanın hoşuna giden, organizmayı mutlu eden her türlü uyarıcıya olumlu pekiştireç denir.
Olumsuz Pekiştireç(Olumsuz Uyarıcı)
Organizmanın hoşuna gitmeyen, organizmayı rahatsız eden uyarıcılardır.
Pekiştirme(İş – Eylem)
Davranışın görülme sıklığının arttırılması işi, eylemidir.Bu iş veya eylemde kullanılan uyarıcılara ise pekiştireç denir.
Olumlu Pekiştirme
Davranışın ardından organizmanın hoşuna giden uyarıcılar vererek, davranışın arttırılması işidir, eylemidir.
Olumlu pekiştireç eklenir.
Olumsuz Pekiştirme
Davranışın ardından organizmayı rahatsız eden bir uyarıcıyı ortamdan çıkarılarak davranışın yapılma sıklığının arttırılmasıdır.
Eğer bir işlemden sonra organizma “ohh be” diyorsa bu olumsuz pekiştirmedir.
Bir davranış pekiştirildiğinde ister olumlu pekiştirme olsun, istersede olumsuz pekiştirme olsun o davranışın görülmesinde artış olur.
Şimdi bir durumu nasıl analiz etmemiz gerektiğine bakalım.Hani hatırlarsanız eğer Edimsel Koşullanma başlıklı yazımızda önce davranışı bulmamız gerektiğinden bahsetmiştim.Sonra da soruyu cevaplandırmadan.Bakalım bu nasıl oluyormuş…
| Örnek | Ödevini yapan Fatmanur’a babasının 20 TL vermesi |
| Davranış | Ödevini yapması. |
| Pekiştirme | Babasının 20 TL vermesi. |
| Pekiştireç | 20 TL |
Gördüğünüz gibi bu tarz bir ayrıştırma yaptığımız zaman edimsel koşullanma sorularını rahatlıkla çözebiliyoruz.
Şimdi olumlu ve olumsuz pekiştirmeleri örneklendirelim.
| Renk Analizi | Olumlu Pekiştirme | Olumlu Pekiştireç | Tekrarlanma Olasılığı Artan Davranış | |
| Yatağını topladığı için annesinin çikolata verdiği çocuğun yatağını daha sık toplaması. | Yatağını topladığı için annesinin çikolata verdiği çocuğun yatağını daha sık toplaması. | Annesinin çikolata vermesi | Çikolata | Yatağını toplaması |
| Ödevlerini yaptığı için öğretmeninden aferin alan bir öğrencinin ödevlerini düzenli olarak yapması. | Ödevlerini yaptığı için öğretmeninden aferin alan bir öğrencinin ödevlerini düzenli olarak yapması. | Öğretmeninden aferin alması | Aferin | Ödevlerini yapması |
| Anlattığı fıkraya etrafındaki insanlar çok güldüğü için bir kimsenin bu fıkrayı anlatma sıklığının artması. | Anlattığı fıkraya etrafındaki insanlar çok güldüğü için bir kimsenin bu fıkrayı anlatma sıklığının artması. | İnsanların çok gülmesi | İnsanların kahkahaları | Fıkra anlatması |
| Matematik sınavına çalıştığı için sınavdan yüksek bir not alan öğrencinin bu derse daha çok çalışmaya başlaması. | Matematik sınavına çalıştığı için sınavdan yüksek bir not alan öğrencinin bu derse daha çok çalışmaya başlaması. | Sınavdan yüksek not alması | Yüksek not | Matematik sınavına çalışması |
| Renk Analizi | Olumsuz Pekiştirme | Olumsuz Pekiştireç | Tekrarlanma Olasılığı Artan Davranış | |
| Başı ağrıyan bir kişinin içtiği ilaç baş ağrısını kestiği için bundan sonra başı ne zaman ağrısa bu ilacı içmesi. | Başı ağrıyan bir kişinin içtiği ilaç baş ağrısını kestiği için bundan sonra başı ne zaman ağrısa bu ilacı içmesi. | Baş ağrısını kesmesi | Baş ağrısı (Baş ağrısı gidince organizma ohhh be diyor) | İlaç içmesi |
| Sıcaklıktan bunalan bir kimsenin klimayı açtığında sıcaktan kurtulması ve sıcak havalarda klimasını çalıştırması. | Sıcaklıktan bunalan bir kimsenin klimayı açtığında sıcaktan kurtulması ve sıcak havalarda klimasını çalıştırması. | Sıcaktan kurtulması | Sıcak (Sıcak gidince organizma ohhh be diyor) | Klimayı açması |
| Gürültü yapan komşuları uyardığında gürültülerinin kesildiğini gören bir kişinin benzer durumlarda aynı davranışı tekrarlaması. | Gürültü yapan komşuları uyardığında gürültülerinin kesildiğini gören bir kişinin benzer durumlarda aynı davranışı tekrarlaması. | Gürültülerinin kesilmesi | Gürültü (Gürültü gidince organizma ohhh be diyor) | Komşuları uyarması |
| Eve geç geldiğinde babasının kendisini azarladığını ancak vaktinde geldiğinde azarlamadığını gören bir çocuğun babasından azar işitmemek için eve vaktinde gelmeyi sürdürmesi. | Eve geç geldiğinde babasının kendisini azarladığını ancak vaktinde geldiğinde azarlamadığını gören bir çocuğun babasından azar işitmemek için eve vaktinde gelmeyi sürdürmesi. | Azarlamadığını görmesi | Azarlama (Azarlama gidince organizma ohhh be diyor) | Vaktinde gelmesi |
| Çizgi film izlemesine izin verilmeyen bir çocuğa, ödevlerini zamanında tamamladığında çizgi film izlemesi için izin verilmesi. | Çizgi film izlemesine izin verilmeyen bir çocuğa, ödevlerini zamanında tamamladığında çizgi film izlemesi için izin verilmesi. | Çizgi film izlemesi | Çizgi film izleme yasağı | Ödevlerini zamanında tamamlaması |
Yukarıdaki güzel örneklerde son iki tanesinde olduğu gibi davranışın ardından “bir yasağın ortadan kalkması” ya da “cezaya son verilmesi” gibi durumlar ya da azar işitmemek için, hastalanmamak için, zayıf not almamak için gibi nedenlerle bir davranışın sergilendiği kaçınma durumları da olumsuz pekiştirmeye örnektir.
Şimdi bu konuyu bir kaç KPSS sorusuyla pekiştirelim.
| Soru 1 | Yalancı emziği bırakma zamanı gelen bir bebek emzik verilmediğinde ağlar. Anne bebeğinin ağlamasına dayanamaz emziği verir; bebek susar, anne rahatlar. Böylelikle emzik isteyince ağlama, emziğin verilmesi, bebeğin susması ve annenin rahatlaması şeklinde bir kısır döngü oluşur ve bebeğe yalancı emziği bıraktırma çabası sonuçsuz kalır. Bu kısır döngünün devam etmesinin nedeni, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak açıklanmaktadır?
| ||||||
| Cevap A | Bebek ağladığı için anne dayanamayıp emziği vermekte, anne bebeği ağladığında ona emziğini verdiği için de bebeğin ağlama ihtimali artmaktadır.Bebeğin ağlama davranışı olumlu pekiştirmedir.Çünkü bebeğin bu davranışının ardından hoşuna giden bir uyarıcıyı elde etmesi söz konusudur.Bir davranışın ardından davranışı yapan organizmanın hoşuna giden bir uyarıcının ortama girmesi nedeniyle bu davranışın tekrarlanma ihtimalinin artmasına olumlu pekiştirme denir.Annenin emzik verme davranışı ise olumsuz pekiştirmedir.Çünkü anne bebeğin ağlamasından rahatsız olmaktadır ve emziği verme davranışının ardından bebeğin ağlaması kesilmektedir.Dolayısıyla annenin emzik verme davranışının ardından anneyi rahatsız eden bir uyarıcı ortamdan çıkmaktadır. Bir başka deyişle, bebek ağlıyor ve emzik gelince susuyor.Yani bebek ağlama davranışı sonucunda emzik elde ediyor.Yani olumlu pekiştiriyor.Anne ise emziği verdiği zaman bebek susuyor.Annenin emzik vermesi neticesinde bebeğin susmasına “ohh be” demesi olumsuz pekiştirmedir. | ||||||
| Soru 2 | Arkadaşlarının kendisiyle alay etmesinden rahatsız olan bir ilköğretim okulu öğrencisi onları öğretmenine şikâyet etmiş ve öğretmeni duruma müdahale ederek arkadaşlarının onunla alay etmekten vazgeçmelerini sağlamıştır. Bu olaydan sonra, arkadaşları hoşlanmadığı bir davranışta bulunduğunda öğrenci hemen öğretmenine başvurmaya başlamıştır. Öğrencinin arkadaşlarının kendisini rahatsız eden her davranışını öğretmene şikâyet etmeye başlaması aşağıdakilerden hangisinin sonucudur? | ||||||
| Cevap C | Bir davranışın ardından, davranışı yapan organizma için hoş bir durum yaratmanın tek yolu organizmaya hoşlanacağı bir uyarıcıyı sunmak değildir.Davranışın ardından organizmayı rahatsız eden bir uyarıcıdan kurtarmak da onun için hoş bir durum oluşturur ve davranışı pekiştirir.Bu tür pekiştirmeye olumsuz pekiştirme denir.Olumsuz kelimesiyle de vurgulanmak istenen de ortamdan bir uyarıcının çıkarılıyor oluşudur.Örnekte anlatılan öğrenci arkadaşlarının kendisiyle alay etmesinden rahatsız olmaktadır.Öğretmenine şikayette bulununca öğretmeni duruma müdahale ederek arkadaşlarının onunla alay etmesini önlemiştir.Başka bir ifadeyle, öğrenci şikayet etme davranışının ardından hoş bir durum yaşamıştır.Hoş durum yaşamasının nedeni de hoşlandığı bir uyarıcıyı elde etmek değil, rahatsız olduğu bir uyarıcıdan kurtulmaktır.Bu olaydan sonra öğrencinin şikayet etme sıklığı artmıştır.Bu durum olumsuz pekiştirme kavramına örnektir. Başka bir deyişle,
Gördüğünüz gibi öğrenci öğretmeninin duruma müdahale etmesi ile(pekiştirmesiyle) alay edilmekten kurtulmuş…Yani ohh be demiş… | ||||||
| Soru 3 | Bisikleti bozulan Ayten’in babası: “Bisikletine herkesi bindirirsen sonucu bu olur” diyerek fena halde azarlamıştır. Bu olaydan önce bisikletini arkadaşlarıyla paylaşan Ayten, artık bisikletine hiç kimsenin binmesine izin vermemeye başlamıştır. Ayten’in babasından azar işetmemek için arkadaşlarını bisikletine bindirmemeyi sürdürmesi aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanır? | ||||||
| Cevap B | Olumsuz pekiştirme davranışın ardından organizmayı rahatsız eden bir uyarıcının ortamdan çıkması nedeniyle organizmanın hoş bir durum yaşaması ve bu nedenle de o davranışı sık sık tekrar etmesidir.Olumsuz pekiştirmede genellikle o sırada ortamda bulunan ve davranışın yapılmasıyla birlikte ortamı terk eden rahatsız edeci uyarıcılar söz konusudur.Ancak bazı durumlarda organizma yaptığı bir davranışla ortamda bulunan rahatsız edici bir uyarıcının ortamdan çıkmasını değil, ortama rahatsız edici bir uyarıcının girmesini önler.Bu duruma kaçınma adı verilir.Organizmanın bir davranış sergileyerek itici(rahatsız edici) bir uyarıcının ortama girmesini önlediği kaçınma durumları da olumsuz pekiştirme kavramı ile açıklanır.Bireyin azar işitmemek için, hastalanmamak için, zayıf not almamak için gibi nedenlerle bir davranışı sergilediği kaçınma durumları olumsuz pekiştirmeye örnektir.Örnekte, Ayşe’nin babasından azar işitmemek için arkadaşlarını bisiklete bindirmemeyi sürdürmesi bir kaçınmadır.Haliyle Ayşe bu kaçınmayı sık sık tekrar ettiğine göre pekiştirilmektedir.Ayşe bu davranışı yaparak azardan kurtulduğu için bu durum olumsuz pekiştirme kavramına örnek verilebilir. Başka bir deyişle, Ayşe, bisikletine hiç kimsenin binmesine izin vermemeye başladıktan sonra babasının azarından kurtulmuş ve bu duruma “ohhhh be” demiştir. | ||||||
| Soru 4 | Aşağıdakilerden hangisi olumsuz pekiştirmeye bir örnektir?
| ||||||
| Cevap B | Bir davranışın ardından organizmaya uygulanan bir yasağın kaldırılması ya da organizmaya uygulanmakta olan bir cezaya son verilmesi gibi durumlar da olumsuz pekiştirmeye örnektir.Çizgi film izlemesine izin verilmeyen bir çocuğa, ödevlerini zamanında tamamladığında çizgi film izlemesi için izin verilmesi çocuğun ödevlerini zamanında tamamlama davranışının tekrarlanma ihtimalini arttırmaktadır.Nihayetinde ödevlerini yapınca çizgi film izleyebiliyor olması sonucunda “ohh be” deniyorsa olumsuz pekiştirme söz konusudur. |